मध्यंतराचा तास.....

मध्यंतराची घंटा होण्यापूर्वी शेखर सरांनी अनुपस्थित विद्यार्थ्यांची चिट्ठी खिशात ठेवली. मध्यंतर होताच त्या विद्यार्थ्यांच्या घरी त्यांनी चक्कर मारली. आठवड्यात किमान दोन वेळा ते असे नित्य नियमाने करायचे. आठवड्यात किमान तीन ते चार वेळा त्यांचा तास सुरू झाल्यानंतर पंधरा ते वीस मिनिट उशिरा येणाऱ्या पूनमच्या घरी आज जायचेच असे त्यांनी ठरवलेच होते. 

पाचवीचे वर्ग शिक्षक म्हणून गेले चार वर्ष ते या शाळेत कार्यरत होते. जून महिन्याचा हा शेवटचा आठवडा होता आणि नव्यानेच पाचवीच्या वर्गात आलेल्या मुलांना त्यांची शिस्त अजून माहिती नव्हती. पाचवी ते सातवी वर्गाला शेखर सर इंग्रजी आणि मराठी विषय शिकवत होते. विद्यार्थ्यांच्या अनुपस्थित राहण्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासावर दुष्परिणाम होतो हे ते जाणून होतेच; शिवाय विद्यार्थ्यांची आर्थिक परिस्थिती, त्यांची कौटुंबिक परिस्थिती, सामाजिक परिस्थिती समजून घेतल्यास त्याच्या अभ्यासात त्याला अधिक चांगल्या प्रकारे मदत करता येईल याचा त्यांना विश्वास होता. 

ज्या वर्गांना ते शिकवत होते त्या वर्गातील बहुतेक विद्यार्थ्यांची घरे त्यांना माहीत होती. जुन्या विद्यार्थ्यांपैकी असणाऱ्या रोहितच्या शेजारी पूनमचे घर आहे एवढे विचारून ते ताडताड गल्ली बोळातून रस्ता पार करत पूनमच्या घरासमोर हजर झाले. सरांचे अधून मधून असे गावात येणे आता टोकवाडीकरांना चांगलेच माहीत झालेले होते. 

मध्यंतरामध्ये घरातून काहीतरी आणण्यासाठी किंवा काहीतरी नेण्यासाठी आलेली मुले आता सरांना दुरून पाहत होती. पूनमच्या घरासमोर सरांची पावले थबकल्यानंतर 'आता इथे काहीतरी होणार' या अपेक्षेने ही मुले पूनमच्या घराकडे पाहत होती. 

सरांनी घराच्या उघड्या दारातून आत डोकावले. "पूनम!" त्यांनी जरा करड्या आवाजातच हाक मारली.

आत कसलीतरी धावपळ उडाल्याचा आवाज आला. क्षणभरातच पूनम दाराआड उभी राहिली. तिचा शाळकरी युनिफॉर्म चुरगळलेला होता आणि केस विस्कटलेले होते. समोर शेखर सरांना पाहून तिचा चेहरा भीतीने पांढराफटक पडला. तिच्या डोळ्यांत पाणी जमायला सुरुवात झाली होती.

"सर... तुम्ही...?" ती अडखळत बोलली.

"आज शाळेत का आली नाहीस? आणि रोज तास सुरू झाल्यावर पंधरा-वीस मिनिटांनी का येतेस?" सरांनी प्रश्नांची सरबत्तीच सुरू केली.

पूनमने मान खाली घातली. ती काहीच बोलत नव्हती, फक्त हुंदके देत होती. बाहेर जमलेली पोरे 'आता सर पूनमला नक्की ओरडणार किंवा मारणार' या अपेक्षेने कान टवकारून ऐकत होती.

तेवढ्यात घरातून एका लहान बाळाच्या रडण्याचा आवाज आला. सरांची नजर पूनमला ओलांडून आत गेली. घरात फारसे सामान नव्हते. एका कोपऱ्यात फाटक्या गोधडीवर एक वर्षाचे बाळ रडत होते आणि त्याच्या बाजूलाच तीन-चार वर्षांचा एक मुलगा भाकर तुकडा खात बसला होता.

"आत अजून कोण आहे?" सरांचा आवाज आता थोडा नरम झाला होता.

पूनम बाजूला झाली. "माझी लहान बहीण आणि भाऊ हायेत, सर."

"आणि आई-बाबा कुठे आहेत?"

"आई सकाळीच दुसऱ्याच्या शेतात निंदायला (कामाला) गेलीया. बाबा... बाबा नाहीत..." पूनमने डोळे पुसले.

शेखर सरांना क्षणार्धात सगळी परिस्थिती समजली. पूनमच्या आईला पहाटेच कामावर जावे लागत होते. या दोन लहान भावंडांना तयार करणे, त्यांना खाऊपिऊ घालणे आणि भावाला जवळच्या अंगणवाडीत सोडून मगच पूनमकडे शाळेत यायला वेळ उरत होता. रोजची पंधरा-वीस मिनिटांची लढाई तिला याचसाठी करावी लागत होती. आणि आज, लहान ताई आजारी असल्याने रडत होती, त्यामुळे तिला शाळेत येणे जमलेच नव्हते.

सरांनी एक दीर्घ श्वास घेतला. बाहेरच्या मुलांना वाटले होते तसे सर ओरडले नाहीत. ते आत आले. त्यांनी रडणाऱ्या बाळाला उचलून घेतले आणि पूनमच्या पाठीवर हात ठेवला.

"ताईला ताप आलाय का? काही खाल्लं का तुम्ही लोकांनी?"

पूनमने नकारार्थी मान हलवली.

सरांनी खिशात हात घातला. अनुपस्थित विद्यार्थ्यांच्या चिट्ठीसोबत त्यांनी काही पैसेही ठेवले होते. त्यांनी त्यातल्या काही नोटा पूनमच्या हातात ठेवल्या. "आधी ताईला दवाखान्यात घेऊन जा आणि सगळ्यांसाठी काहीतरी खायला आण. आज शाळेत येऊ नकोस. मी मुख्याध्यापकांशी बोलतो."

पूनम सरांकडे फक्त कृतज्ञतेने पाहत राहिली.

बाहेर जमलेल्या मुलांना काहीच कळेना. सरांनी ना पूनमला मारले, ना ओरडले. उलट ते तिच्या घरात गेले आणि शांतपणे बाहेर आले. सरांची पावले शाळेकडे वळली.

मध्यंतराची घंटा संपल्याचा आवाज दूरवर ऐकू येत होता. शेखर सरांच्या मनात मात्र वेगळाच विचार सुरू होता. विद्यार्थ्याची कौटुंबिक परिस्थिती समजून घेतल्यास त्याला अधिक चांगल्या प्रकारे मदत करता येते, हा त्यांचा विश्वास आज खरा ठरला होता. पूनमचा उशिरा येण्याचा प्रश्न आता केवळ 'शिस्तीचा' राहिला नव्हता, तो 'जबाबदारीचा' झाला होता. 'आता यावर कायमचा तोडगा काढायला हवा,' हा विचार करतच सरांनी शाळेचे गेट ओलांडले.

चंद्रशेखर फुटके 

93250 63512